Tršćanska kriza je pojam koji se odnosi na višegodišnji sukob Italije i Jugoslavije oko teritorije Trsta, Gorice i Istre u godinama posle Drugog svetskog rata.
Tokom srednjovekovne istorije (od XIV veka do 1918.) Trst je bio pod vlašću Austrougarske monarhije. Trst je prosperirao, jer je bio glavna luka u Monarhiji.
Na osnovu popisa iz 1911. većinu stanovništva u Trstu su činili Italijani. Sloveni su činili 12% gradskog jezgra, 48% u predgrađima Trsta i čak 90% u okolnim mestima (procena na osnovu govornog jezika).
Nakon prvog svetskog rata Trst je prisajedinjen Kraljevini Italiji. Dosta slovenskog stanovništva je emigriralo u Kraljevinu SHS, ali sa druge strane dosta italijanskog stanovništva je emigriralo iz Dalmacije u Trst. Nakon pojave fašizma u Italiji, krajem 1920'ih počeo je da se javlja Jugoslovenski iridentizam u Trstu.
Nakon okupacije Jugoslavije 1941. godine, rat je bio blizu Trsta. Počele su da se javljaju prve jedinice jugoslovenskih partizana u okolini Trsta. Jedinice su se pojavile u samom gradu tek od 1943. godine i kada su nemački fašisti okupirali Trst nakon savezničke kampanje na Italiju.
U samoj završnici rata, 30. aprila 1945. godine oko 3500 italijanskih dobrovoljaca je pokrenulo proteste i ulične borbe u Trstu. Sledećeg dana, 1. maja 1945. tenkovi Osme dalmatinske brigade u sastavu Četvrte jugoslovenske armije, pod komandom Petra Drapšina je ušla u Trst. Ipak, Nemci su odbili da se predaju Jugoslovenima. To su uradili tek sledećeg dana kada su britanske trupe došle do Trsta. Ipak, kontrola nad gradom je odmah predata Jugoslovenskoj armiji.
Tako je otvorena Tršćanska kriza.
Maršal Tito nije hteo da popusti u vezi Trsta. On je podsetio Britance da pitanje Trsta nije samo vojno, nego i političko pitanje, jer je u pitanju oblast koja je Jugoslaviji bila nepravedno oduzeta još nakon Prvog svetskog rata. Britanski vojni faktori suposle razgovora sa Titom stvar prepustili savezničkim vladama. Jugoslovenska armija je imala punu kontrolu nad gradom sve do 12. juna 1945. i taj period je poznat kao "40 dana Trsta".
Premijer Velike Britanije Vinston Čerčil je vršio pritisak na američkog predsednika Trumana da se zajedno suprotstave jugoslovenskim trupama. Za njih je pitanje Trsta bilo poistovećeno sa prodorom komunizma ka Italiji i Zapadu. Revizija graničnih linija između Italije i Jugoslavije je prevazilazila bilateralni spor te dve države i predstavljala je jedan od početaka Hladnog rata. Sovjetskoj vladi nije odgovaralo da podržavanjem jugoslovenskih interesa pogorša odnose sa SAD i Velikom Britanijom.
Nakon dogovora Tita i britanskog feldmaršala Harolda Aleksandera, u Beogradu su 9. juna 1945. Ivan Šubašić, Ričard Paterson i Ralf Stivenson (ambasadori SAD i Velike Britanije) potpisali sporazum tri vlade o uspostavljanju privremene uprave, po kom se sporno područje stavljalo pod zapovedništvo i nadzor savezničkog vrhovnog komandanta. Jugoslovenske trupe na tom prostoru su ograničene na 2000 vojnika.
I pored postignutog kompromisa, pitanje Trsta je opterećivalo odnose Jugoslavije i zapadnih saveznika i dugi niz godina je ostalo izvor nesporazuma i žarište latentne krize.
Na jugoslovenskim severozapadnim granicama vladalo je opsadno stanje. Čestale su bile koškanja između jugoslovenskih i jedinica poljske emigrantske armije generala Vladislava Andersa (u sastavu britanske armije). Od februara do avgusta 1946. anglo-američka avijacija je narušavala vazdušni prostor Jugoslavije, što je u avgustu dovelo do obaranja jednog i prisilnog spuštanja drugog američkog aviona na jugoslovensku teritoriju.
Istovremeno sa tim, odnose je dodatno pogoršavao i pritisak sa Zapada oko suđenja Draži Mihailoviću i Alojziju Stepincu.
Takvo stanje je potrajalo do 1947. godine kada je potpisan mirovni ugovor u Parizu i formirana Slobodna Teritorija Trsta.
Slobodna teritorija Trsta osnovana je 10. februara 1947. godine, nakon potpisivanja mirovnog ugovora u Parizu, kako bi se rešio problem ovog, tada višeetničkog i višejezičnog područja. Glavna namena bila je smanjivanje teritorijalnih svojatanja ovog strateški vrlo važnog područja za trgovinu sa centralnom Evropom.
Uoči Mirovne konferencije u Parizu, održana su i dva Saveta ministara spoljnih poslova velikih sila (SAD, SSSR, Velika Britanija, Francuska, Kina). Na prvom, održanom 18. septembra 1945, jugoslovenska delegacija je iznela predlog statusa Trsta kao federalne jedinice DFJ uz status slobodne luke. Italijanski predlog je predviđao internacionalizaciju grada i autonomiju Rijeke. Nijedan predlog nije prihvaćen.
Drugo zasedanje Saveta ministara velikih sila održano je od juna do jula 1946. Na njemu su odbijeni predlozi o internacionalizaciji Trsta i kondominiju (dvojnoj upravi nad gradom).
Pariskoj mirovnoj konferenciji podneto je pet projekata za rešavanje tršćanskog pitanja – sovjetski, britanski, francuski, američki i jugoslovenski. Jugoslovenski nacrt je predviđao nezavisnost slobodnog grada Trsta, koji bi se sa Jugoslavijom imao zajedničke službe predstavljanja u inostranstvu, monetarni sistem, carine, železnicu, poštanske veze itd.
Usvojeno je rešenje o formiranju Slobodne Teritorije Trsta koja je zvanično bila pod kontrolom Ujedinjenih nacija. Slobodna teritorija Trsta sastojala se od grada Trsta, te obalnog pojasa koji se danas nalazi u Italiji (zona A) i jednog dela Istarskog poluostrva (zona B), danas podeljenog između Slovenije i Hrvatske. Područje države protezalo se na 738 -{km}-² oko Tršćanskog zaliva od Duina na severu, do Novigrada na jugu. U Slobodnoj teritoriji Trsta živelo je oko 330.000 stanovnika.
Ova teritorija nikad nije -{de facto}- funkcionisala kao samostalna država, iako je -{de iure}- to bila, te je izdavala vlastiti novac i poštanske marke. Zona A je bila pod zajedničkom komandom Američke i Britanske vojske. Zona B je bila pod komandom Jugoslovenske Narodne Armije (JNA).
Koristeći zahlađenje odnosa Jugoslavije i Sovjetskog saveza, 20. marta 1948. godine, tripartitne sile Francuska, Velika Britanija i SAD su izdale su notu kojom se zahteva vraćanje Slobodne teritorije Trsta pod kontrolu Italije. Nakon definitivnog razlaza Tita i Staljina i izbacivanja Jugoslavije iz Informbiroa, ovaj zahtev je odložen do 1954. godine.
5. oktobra 1954. godine, u Londonu, potpisan je Londonski sporazum (memorandum) kojim je Slobodna teritorija Trsta prestala da postoji. Zona A je priključena Italiji, a zona B Jugoslaviji.
Konačna granica između Italije i Jugoslavije je dogovorena 1975. godine, Osimskim sporazumima (ili Osimskim sporazumom), koji je potpisan 10. novembra u italijanskom mestu Osimo.
Zona A odgovara današnjoj italijanskoj pokrajini Trst, a zona B je podeljena između primorske Slovenije i Istarske županije. Italijansko ministarstvo spoljnih poslova nije bila izravno uključeno u pregovore, a sporazum je s italijanske strane potpisao Eugenio Karbone, tadašnji generalni direktor Ministarstva industrije i trgovine. Jugoslovenski potpisnik bio je Miloš Minić, tadašnji ministar spoljnih poslova.
Nakon raspada Jugoslavije, obaveze iz Osimskog sporazuma preuzele su Slovenija i Hrvatska.
(wikipedia)
No comments:
Post a Comment